Vliegende Hollander (7): Waar of niet waar

De luchtvaartpionier in mijn schoonfamilie, Co van Tijen (1897-1958), maakte afgelopen zondag 15 november 2020 zijn opwachting in aflevering 5 van de televisieserie Vliegende Hollanders. Tenminste: voor degenen die braaf elke zondagavond voor de tv gaan zitten kijken; de vooruitkijkers hadden hem allang gezien – ook goed. Oom Co was maar een paar keer even in beeld. Zo werd hij aan iemand voorgesteld met naam en functie en ook rolde hij al vechtend met de Fokker-ingenieur Reinhold Platz over de werkvloer. Qua uiterlijk zit het wel goed: Co van Tijen was een niet al te grote man met gepommadeerd haar, en zo hebben ze acteur Eelco Smits ook uitgedost.

Het probleem met deze vechtscène: in werkelijkheid heeft ze nooit plaatsgevonden. Platz werd per 1 april 1931 ontslagen, van Tijen ging in het najaar van 1934 als adjunct-directeur bij Fokker aan de slag. Deze beide feiten lees ik in Marc Dierikx’ biografie Anthony Fokker. Een vervlogen leven (2014), en dan kan ik met een gerust hart aannemen dat dat klopt. Het is duidelijk wat de makers van de Vliegende Hollanders beogen: compact vertellen wat er in werkelijkheid ook aan de hand was: de Fokker-vliegtuigen, onder andere ontworpen door Spatz, liepen technisch achter op de concurrentie, en dat moest veranderen; Van Tijen werd aangetrokken om de Fokker-fabriek te moderniseren.

Uit De Groene Amsterdammer van 30 oktober 1937

Ik heb niets tegen dat soort ingrepen in de feiten, als ze een hoger doel dienen. Met veel plezier kijk ik naar The Crown, waar dat aan de lopende band gebeurt. Maar daar, heb ik de indruk, wordt er toch behoedzamer en verstandiger een verhaal geconstrueerd dat zowel verzonnen als ook echt gebeurd is. En dan in een historische aankleding die weergaloos is; de manier waarop in aflevering 2 van The Crown wordt ingezoemd op de belknop waarmee Elizabeth II aan haar lakeien duidelijk maakt dat de verse premier Thatcher de koninklijke vertrekken mag betreden wil ons vertellen: kijk, wij weten hoe die bel er uitziet, en als we het niet weten, geloven jullie het toch.

In de Vliegende Hollanders zitten wel meer historische feiten die wat ruw met elkaar in verband worden gebracht. In aflevering 4 pleegt Fokkers vrouw Violet Austman zelfmoord door in New York uit het raam te springen. Ze is dan net van een verblijf in een sanatorium op het platteland teruggekeerd. Daar zat ze wegens ‘nerveuze spanningen’, veroorzaakt door de algemene verwaarlozing door Fokker. De directe aanleiding volgens de Vliegende Hollanders is dat Fokker wil slapen in plaats van praten omdat net iets ergs is gebeurd: een van zijn vliegtuigen is net in Kansas neergestort met een beroemde football-coach als een van de dodelijke slachtoffers – en dat is slecht voor de naam van het bedrijf. Maar: die crash met Knute Rockne aan boord vond plaats op 31 maart 1931, en Violet was op 8 februari 1929 gesprongen. Ik vind het maar niks, dat klonteren op die manier.

Dit en andere gevallen komen vast nog wel eens terecht in een van mijn favoriete onderdelen van filmwebsite IMDB: de ‘goofs’. Daar zijn de feitencheckers aan het werk, die in de gaten houden of de petten van politieagenten in een film die zich in 1947 in Missouri afspeelt ook echt in 1947 in Missouri bij het politie-uniform hoorden. Dit verzin ik nu, maar sinds een paar dagen, kort na de première van The Queen’s Gambit, staan bij de goofs daar prachtige opmerkingen als deze: ‘Much of the music played on the piano by the stepmother is by French composer Erik Satie. Although Satie had died in the 1920s, his music went into obscurity until it was rediscovered in the mid-1960s. It is highly unlikely that the character would have been able to find his music in a Kentucky music store in the 1950s.’ En uiteraard kijken er ook mensen kritisch naar het schaken: ‘Algebraic chess notation (i.e. a1-h8), which appears frequently throughout the series, was extremely rare in the 1960s. It did not become the official chess nomenclature until 20 years later. At the time, descriptive notation (e.g. P-K4, N-KB3) was by far the predominant notation.’

Filmmakers moeten er altijd voor zorgen dat er geen goofs in hun film zitten, want er zijn altijd mensen als ik.

Vliegende Hollander (6): Boven Duitsland op 1 mei 1933

De luchtvaartpionier in mijn schoonfamilie, Co van Tijen (1897-1958), ging in 1932 in opdracht van het Syndicaat voor Luchtschipverkeer met Nederlandsch-Indië naar het Duitse Friedrichshafen (aan het Bodenmeer), waar sinds 1898 de Luftschiffbau Zeppelin was gevestigd. Van Tijen moest de mogelijkheden van de luchtscheepvaart in kaart brengen en hij deed dat door bemanningslid te worden en in totaal 74 vaarten met de Graf Zeppelin LZ 127 te maken. Hij was in totaal 2666 uur in de lucht en legde een afstand af van 272.000 kilometer. ‘Van die reizen volbracht ik er: 3 aan het koersroer, 16 aan het hoogteroer [en] 40 bij de navigatie’, schreef hij in een verslag aan zijn Nederlandse opdrachtgever eind 1933. Een kopie van het verslag bevindt zich in het familiearchief, net als de gedrukte versie van een lezing waarin hij een jaar eerder over zijn ervaringen vertelde. Vierentwintig tochten gingen over de Atlantische Oceaan.

Een van de 74 vaarten vond plaats op 1 mei 1933 boven Duitsland, op 1 Mei 1933 eigenlijk, Mei met een hoofdletter, want ook de Duitse nationaalsocialisten, die net een paar maanden aan de macht waren, vierden de Dag van de Arbeid. Vanwege de feestdag was er een ‘Deutschlandfahrt’, en oom Co was aan boord. Ik weet niet of deze tocht al een propagandavaart was, zoals later zou gebeuren met de Zeppelins – ik ga het wel eens uitzoeken. De paar stukken in het familiearchief zeggen er niets over. De briefkaart die Co van Tijen op 1 mei 1933 vanuit de Graaf Zeppelin aan zijn broer Remmert in Den Haag stuurde draagt er in elk geval nog geen sporen van. Geen postzegels met de nieuwe leider, geen hakenkruizen. Wel speciale stempels.

Het handschrift van Oom Co is, zoals altijd, moeilijk te lezen: ‘Een groet van de “Deutschlandfahrt”. Je hebt dan meteen de postzegels. Gisteravond 12 u. opgestegen, toch altijd weer fascinerend, vooral ’s nachts. Momenteel zitten wij in de wolken ergens boven Dortmund, wij hebben een flauw zonnetje, onder is ’t mist. Ze treffen het niet met hun feest. Ik hoop, dat wij wat van Bremen en Hamburg zien, de rest komt er niet zooveel op aan. 30 passagiers a[an] b[oord]. Joost weet waar ze geslapen hebben. Ik wel, niet![?]’ Interessant is dat ‘hun’ in ‘[z]e treffen het niet met hun feest’. Het was niet het feest van Oom Co, want hij was geen socialist, maar van de nazi’s moest hij ook niets hebben. Na de Duitse bezetting van Nederland werd hij actief in het verzet, met gevangenschap in Haaren, Sachsenhausen en Buchenwald tot gevolg. Zijn broer Remmert was zijn compagnon in het verzetswerk, hij stierf in Duitse gevangenschap.

Oom Co filmde en fotografeerde tijdens zijn reizen, zoals we eerder al zagen. Twee afdrukken van foto’s die hij tijdens een van zijn Zeppelinvaarten maakte zijn in het familiearchief bewaard: een van het interieur van de LZ 127 en een van, denk ik, Zeppelin-baas Hugo Eckener die uit het raam kijkt. Op andere foto’s op het Internet draag Eckener ook vaak zo’n petje.

Vliegende Hollander (5): In de ballon

De luchtvaartpionier in mijn schoonfamilie, Co van Tijen (1897-1958), deed ook aan ballonvaart. Dat wil zeggen: hij deed één keer mee aan een ballonwedstrijd, en niet zo maar een wedstrijd. Op 20 augustus 1935 meldde de Nieuwe Tilburgsche Courant: ‘Voor bet eerst in de geschiedenis der ballonwedstrijden om den Gordon Bennet-beker zal een ballon onder Nederlandsche vlag in dezen welhaast klassieken luchtwedstrjjd uitkomen. Voor de race van dit jaar, waarvoor de start omstreeks half September in Polen zal plaats vinden, is door de Kon. Ned. Vereeniging voor Luchtvaart ingeschreven met zijn équipe, bestaande uit ir. M. ten Bosch als balloncommandant en de heer J. E. van Tijen als hulppiloot.’ De Gordon Bennett Cup (de Tilburgse krant vergat een t) was er al sinds 1906 en bestaat nu nog steeds.

Op 15 september 1935 vertrokken Maurits ten Bosch en Co van Tijen vanuit Warschau als een van de dertien deelnemende ballonnen. Een dag eerder liet Co vanuit een deftig hotel in de Poolse hoofdstad nog iets van zich horen door middel van een brief aan zijn broer Remmert en diens vrouw Kinnie. Op de dag van het vertrek zien we op Poolse persfoto’s uit het familiearchief Oom Co (links) en Ten Bosch voorbereidingen treffen vóór hun ballon – een gehuurde Poolse ballon overigens, de Torún.

Het had ook een picknick kunnen zijn, afgezien van de apparaten op de voorgrond, waarvan er een misschien wel de barograaf was die ze kort voor het vertrek nog even hadden laten calibreren door het KNMI.

Het standaardwerk over de ballon- en luchtschaapvaart in Nederland, Lichter dan lucht, los van de aarde van Han Nabben (2011), weet te vertellen dat de start op 15 september om 16.40 uur plaatsvond. De bedoeling was om zo ver mogelijk te komen. De winnaar, een Pool, bleef bijna 58 uur in de lucht en legde 1650 kilometer af, Ten Bosch en Van Tijen hielden het 39 uur en 970 kilometer vol. Zij landden in de buurt van Bologoje in Rusland, bijna op de kilometer halverwege Moskou en het toenmalige Leningrad. Ze behaalden de zesde plaats. Het prijzengeld bedroeg 1200 złoty. Wat dat omgerekend in Hollandsche guldens betekent vermeldt het familiearchief niet.