zaterdag 19 juni 2021

Voor wie het precies wil weten (soort van)

De vraag is: wat is de titel van dit boek? Ja, ik weet het, het is gezet in de Fraktur-letter, ook wel ‘Gotisch’, ‘Gothisch’ en – echt waar, laatst gehoord – ‘Cyrillisch’ genoemd, allemaal onleesbaar, en ja, ik weet ook dat de titel van een boek op de titelpagina staat en niet voorop, maar in dit geval is de voorkant gelijk aan de titelpagina. Daar staat alleen nog een uitgever vermeld, en wel Georg Wigand’s Verlag in Leipzig. Dat was de uitgever in de negentiende eeuw, want het gaat om een reprint uit 1983 door uitgeverij Hinstorff Verlag in Rostock, toen in de DDR. Het oorspronkelijke jaar van verschijnen wordt niet vermeld, maar het was 1858, want toen verscheen de eerste druk van dit boek.

Maar hoe weet ik dat, terwijl ik toch de titel van dit boek niet ken? Met de naam van de auteur, Klaus Groth, kom je een heel eind. Deze negentiende-eeuwse (1819-1899) auteur uit Heide aan de noordwestelijke kust van Sleeswijk-Holstein, was, zeggen de handboeken, met zijn land- en leeftijdgenoot Fritz Reuter (1810-1874) de grondlegger van de moderne Nederduitse literatuur. Dat is, om het algemeen te houden, een taalvariant die in Noord-Duitsland en aangrenzende gebieden wordt gesproken. Groth en Reuter (die van de andere kant van dit taalgebied afkomstig was, uit Mecklenburg) waren in de negentiende eeuw ook in Nederland bekend. Groth correspondeerde nog met Johannes Kneppelhout en iets Nederlands van Reuter is zelfs een paar jaar geleden (in 2018) nog eens heruitgegeven (maar ik weet niet met welke motivatie); de laatste keren daarvoor was, ik neem aan in het kader van het propageren van de grootgermaanse gedachte, tijdens de Duitse bezetting.

Als ik nu verder zoek waar ik deze laatste gegevens vond, in de overkoepelende Nederlandse bibliotheekcatalogus Picarta, en ik de zoektermen ‘Klaus’ en ‘Groth’ en ‘Kinderreime’ combineer, krijg ik als resultaat twee Duitse uitgaven, een uit de DDR uit 1970 en een Bondrepublikeinse uit 1950. De eerstgenoemde heet Voer de Goern, en de andere För de Gören, wellicht om hem begrijpelijker te maken voor ‘gewone’ Duitse lezers. Eigenlijk bevestigen deze twee titels mijn aanvankelijke lezing, want het woord ‘Gör’ kende ik als aanduiding voor een (vrouwelijke) snotaap, een vervelend kind, en ‘För’ klinkt niet onlogisch als regionale variant van ‘Für’. Een boek met versjes voor de kinderen dus.

Ik had het hierbij kunnen laten. Maar wat doet een mens wanneer hij informatie zoekt: hij kijkt op Wikipedia. En daar staat in het Duitse lemma over Klaus Groth onder ‘Einzelwerke’: Vær de Gærn. Wat nu? Waar haalt Wikipedia haar kennis vandaan? Dit lemma lijkt toch heel solide, met veel degelijke bronnen. Zoals het befaamde Projekt Gutenberg. Daar heet het boek van Groth Voer de Goern. Dan naar de website van de Klaus-Groth-Gesellschaft, waar één verwijzing naar het boek voorkomt, dat hier Vör de Görn heet. Gelukkig is er ook, denk je dan, een ‘Klaus-Groth-Bibliographie’ die wordt onderhouden aan de Christian-Albrechts-Universität in Kiel. Maar in die bibliografie komen alle genoemde en nog veel meer varianten van de titel voor, maar ik vond geen verklaring hiervoor. De eerste druk, dat dan weer wel, heet hier Vær de Gærn. Die titel moet hier natuurlijk eigenlijk cursief staan, maar dan hebben we een probleem, want dat ziet er zo uit: Vær de Gærn.

Maar stel nu dat je boekhandelaar bent en je wilt dat boek uit 1983 verkopen in je online-winkel, wat doe je dan? Gewoon opschrijven wat je leest, dacht de enige Nederlandse verkoper die het boek (al is het een andere reprint met hetzelfde probleem) op Boekwinkeltjes aanbiedt, en hij maakte er Boer de Goern van en vraagt € 6 voor het boek. Ook bij gemakkelijker leesbare titels in Fraktur gaat het niet altijd goed op Boekwinkeltjes, vooral bij letters waar je soms even wat beter moet kijken, maar waar je met enig gezond verstand wel uit moet komen. Dat lukte niet bij het boek Zwingli und Calvin van, leest de boekhandelaar, Auguft Pang, bij uitgeverij Delhagen & Klafing verschenen in 1913 in de reeks ‘Monographien zur Weltgefchichte’. 

Wat doen zijn Duitse collega’s het op ZVAB.com met de DDR-uitgave uit 1983 van Klaus Groth? Het boek wordt daar dertien keer aangeboden, tussen de vijf en de twintig euro, zeven antiquariaten kiezen voor Voer de Goern, drie voor Vaer de Gaern, een leest Fuer die Goern, een handelaar, uit het Nederduitse gebied nog wel, laat de titel voor het gemak weg, en een van zijn collega’s, hij zit in Aken, geeft beide mogelijkheden: Voer de Goern (Vaer de Gaern). Extra werk was dat, en daarom is dit het duurste exemplaar.

Ik zal het niet bestellen, want ik heb er al een.

vrijdag 11 juni 2021

‘Kaandorp, als ik het me goed herinner’

Poetry International is weer in het land – vanwege de omstandigheden is het, na een jaar niets, dit jaar een driedaags online-festival. De dichters blijven thuis en de toeschouwers ook. Toen alles nog anders was traden er daar in Rotterdam tientallen dichters op, die de vele honderden bezoekers elke avond konden horen en zien en ook aanspreken. De meeste dan, er waren er ook die liever in de grote ruimte op de eerste verdieping van de Doelen verbleven, waar, in elk geval in het begin van de periode dat ik wel eens voor Poetry vertaalde – 1977 voor het eerst, 1996 voor het laatst – behalve de dichters ook de pers en de vertalers mochten komen. Het eten en de drank waren er gratis, en vooral van de alcohol werd goed gebruikt gemaakt. Een van de monumentale dronkenschappen die ik me herinner – voor de goede orde: van anderen – is die van Margaret Atwood in 1986. Ze hing laveloos halverwege de trap naar de bovenruimte en schreeuwde me van alles toe, vermoedelijk omdat ze me voor iemand anders versleet, maar ik weet niet voor wie en ik had ook nooit een woord met haar gewisseld.

In 1984 bezocht ik Poetry een aantal dagen van de volle week (23 tot 30 juni) die het festival toen duurde. Ik vertaalde dat jaar niemand maar was er, al dan niet met wederhelft, in elk geval op zondag (Poetry in het Park), op dinsdag (want toen trad vriend Gregor Laschen op, maar Tom Lanoye ook onder anderen H.C. ten Berge en Charles Tomlinson), en op de afsluitende avond, die aan liefdespoëzie was gewijd, met alle deelnemende dichters en pauze- en naprogramma’s. Ik weet nog welke dagen ik er was, omdat het vermeld staat in onze bewaarde huisagenda, die ook vermeldt dat op woensdag in onze straat het grofvuil werd opgehaald en dat mijn schoonvader op 25 juni naar het ziekenhuis in Nijmegen moest voor een operatie, waar we hem op zondag 1 juli opzochten. Het programma van Poetry lees ik af van het opvouwbare affiche annex programma.

Dat affiche komt uit de nalatenschap van Jan Elburg, die op donderdag 28 juni las ter vervanging van Gerrit Kouwenaar. Hij heeft de vervanging zelf op het affiche aangegeven. Maar hij las ook op de slotavond. Dat herinner ik me – met permissie – niet, maar dat lees ik in een brief die hij op 20 februari 1986 schreef aan de instigator en organisator van Poetry, Martin Mooij. Die had Elburg uitgenodigd voor de volgende editie van Poetry, en dat had Elburg al toegezegd. Maar een paar dagen later bedacht hij dat hij een voorbehoud moest maken:

Twee jaar geleden zouden de dichters een avond liefdespoëzie voorlezen en ik had het ongeluk aan de beurt te zijn na de pauze waarin een juffrouw – Kaandorp, als ik het me goed herinner – vrolijk had staan jodelen en háár liefdespoëzie had staan uiten met het refrein ‘Ik hep je niet gesien; alleen maar geroke’.

‘Niet iedereen in de zaal was gelukkig met haar onstuitbare optreden,’ voegt Elburg er aan toe, en omdat ik erbij was kan ik in elk geval zeggen dat het een bevreemdend optreden was van de toen nog nauwelijks bekende Brigitte Kaandorp – uit Haarlem overigens, net als Elburg. Ze stormde, in mijn herinnering, meteen na afloop van de laatste dichter vóór de pauze het podium op alsof ze een bezoeker was die ook uit eigen werk wilde voordragen, en het duurde een tijdje voor je begreep dat het humor moest zijn. Ik geloof dat ik er toen met die gedachte wel tegen kon en ben toen, vermoedelijk, een drankje gaan halen. Maar Elburg had er anderhalf jaar later nog slechte herinneringen aan, hij vond het

weer zo’n ellendig gevolg […] van de ook op poëziefestivals bedreven koppelverkoop volgens de TielseFlipformule: plaatjes bij de sjem. / Ik wil niks aan de verdiensten van de komische zangeres afdoen, maar in gelijkenissen sprekend moet ik je voorhouden: chocoladepudding is lekker en bourgonjewijn ook maar de laatste na de eerste is walgelijk. Ik bedoel: koorddansers of vuurvreters voor je optreden met gedichten gáán nog maar lolbroekende parodisten nee.

Het voorbehoud voor zijn optreden vatte Elburg nog eens samen:

Mocht er weer zoiets mijn leesbeurt vantevoren versjteren dan behoud ik me het recht voor niet op te treden. / Om duidelijk te zijn: het gaat hier niet om ‘performing’ collega’s van enig kaliber, maar bij plat geschreeuw-vooraf kunnen jullie het wel schudden.

En omdat Elburg toch zijn hart aan het luchten was, moest Martin Mooij ook nog een naschrift verwerken:

O ja, ik herinner me nog hoe onvoorstelbaar onbeschoft de kelner in het restaurant aan de overkant onze binnen- en buitenlandse dichters ‘bediende’. Geef [ze] een zachte wenk als je weer datzelfde etablissement kiest voor het diner.

Het is de altijd heldere Elburg die we kennen uit zijn memoires Geen letterheren. Uit de voorgeschiedenis van de vijftigers (1987) en uit De man met de drietand, de biografie van Jan van der Vegt (2012). In 1986 trad Elburg op woensdag 25 juni op, lees ik in Trouw in een recensie van Rob Schouten, die – voor wat het waard is – het optreden van zijn oudere collega maar niks vond. Ik weet niet meer of ík hem hoorde lezen, want onze huisagenda vertelt me niet meer op welke dagen ik in Rotterdam was. Ik kwam, zie boven, in elk geval Margaret Atwood tegen en er was een Duitse avond dat jaar, op de vrijdag, en toen zal ik er wel geweest zijn, want ik vertaalde een van de Duitse dichters, Heinz Czechowski uit de DDR.

In zijn mooie biografie schrijft Van der Vegt dat Jan Elburg de laatste brief van zijn leven schreef aan Martin Mooij om hem te bedanken voor diens afscheidsbrief met dankwoorden voor Elburgs verdiensten voor Poetry International. En dag na het schrijven van de brief, op 7 augustus 1992, ging Elburg naar het ziekenhuis voor een nieuwe behandeling tegen kanker, een week later overleed hij.





maandag 7 juni 2021

Citeren (5): Een Spaanse tragedie, en de Duitse bezetting was ook best ingewikkeld

Ik geloof dat ik het al heb verteld in de loop van deze reeks: geen tekst van anderen is heilig voor Rudi Wester, de biografe van Jef Last. De varianten van die vernielzucht kent u al. Ook titels van boeken zijn niet heilig voor Wester. In 1938 publiceerde Jef Last het boek De Spaansche tragedie over zijn wederwaardigheden aan republikeinse zijde tijdens de Spaanse Burgeroorlog. Dat boek werd een paar keer herdrukt, en omdat dat na de spellinghervorming van 1946 was, heette dat boek toen De Spaanse tragedie. De biografie noemt dit boek niet één keer bij zijn oorspronkelijke titel, ook niet als ze het over het verschijnen van de eerste druk van het boek heeft.

Jef Last nam dus actief deel aan de Spaanse Burgeroorlog. Hij was niet de enige Nederlander die zich geroepen voelde de Spaanse republiek te verdedigen tegen de Francistische opstandelingen. Een van zijn landgenoten was Johan Brouwer, een hispanist die – hij was een maand jonger dan Jef Last – naam had gemaakt met enkele historische werken en met de vertaling in 1933 van het befaamde boek De opstand der horden van José Ortega y Gasset. Brouwer komt in de Last-biografie een alinea van een halve pagina lang aan de orde omdat hij in het tijdschrift Critisch Bulletin – ‘eind 1938’ is de verwijzing waarmee we het in de voetnoot van Wester moeten doen – De Spaansche tragedie kritisch had besproken. Hij vond het, door Wester geciteerd, zeg ik er even voorzichtig bij, ‘een slordig allegaartje’, waarin ‘vrijwel alle Spaanse woorden fout waren gespeld’, en de biografe voegt daar pikanterwijze aan toe, dat dat ‘wat de spelling betrof juist’ was. Ik kom daar nog op terug.

De kritiek van Brouwer betrof niet alleen de slordigheid, ook het gedrag en de uitlatingen van Last, zo begrijp ik, maar ik laat het aan de deskundigen over uit te leggen hoe dit in feite in elkaar zat. Wester kiest partij voor Last, en ze doet dat onder andere door aan het begin van de passage over Brouwer even te melden dat die ‘als katholiek eerst aanhanger van Franco was’ en op het eind van de alinea dit te zeggen: ‘Overigens heeft zijn eigen boek over de Spaanse Burgeroorlog, De schatten van Medina-Sidonia, later uitgebracht als In de schaduw van de dood, nooit enig opzien gebaard.’ Lekker puh. Maar er klopt niks van, beweer ik met plezier. Alleen al het feit dat het boek van Brouwer net zo vaak herdrukt werd als De Spaanse tragedie, waarvan één keer in het kader van Verzameld werk, iets dat Last ook vijftig jaar na zijn dood nog niet heeft bereikt, spreekt boekdelen. En als de persoon die voor Wester volgens haar dankzegging ‘onvermoeibaar’ in Delpher heeft gespeurd ‘naar alles wat maar met Jef Last te maken heeft’ ook even naar Johan Brouwer had gezocht, had de conclusie moeten zijn dat Brouwer en zijn boek vaker worden genoemd dan Lasts Spaanse tragedie. Brouwer publiceerde zijn De schatten van Medina-Sidonia overigens onder een pseudoniem, het boek werd dus, toen het verscheen, niet als boek van Brouwer opgemerkt en kon dus ook niet als zodanig worden gewaardeerd. Wester noemt dat pseudoniem pas in de voetnoot, en wat ze al helemaal onder het tapijt schuift is dat Brouwer zijn verzetswerk tijdens de Duitse bezetting in 1943 met de dood moest bekopen. Herinnert u zich uit een eerdere aflevering nog die andere gefusilleerde schrijver, A.M. de Jong, die Wester nog in 1962 ‘Jefs eeuwige vijand’ laat zijn, terwijl hij al in 1943 terechtgesteld was, enkele maanden na Brouwer?

Hoewel Rudi Wester, zoals zojuist geciteerd, Johan Brouwer gelijk gaf in diens kritiek op Lasts structurele problemen met de spelling van Spaanse woorden, betekende dat voor haar niet dat ze daar zelf ook een beetje op moest letten. Dat kun je constateren wanneer je bij Wester leest dat Jef Last tijdens de Spaanse Burgeroorlog aan het front bij ‘Guadalagara’ heeft gevochten en dat die stad zo’n 55 kilometer ten noordoosten van Madrid ligt. We kijken even in de atlas en zien dat een uurtje rijden rechtsboven de Spaanse hoofdstad een stad ligt die Guadalajara heet, met maar één g, en wel helemaal aan het begin. En als je dan toch in die atlas zit te neuzen, kun je ook even ten zuiden van Madrid kijken, want daar ligt Getafe, en niet Getafé, zoals Wester schrijft. Omdat de biografe wel meer van Last overneemt dat niet klopt was mijn veronderstelling: dan heeft Last die plaatsnamen zeker zo gespeld, en dus neemt Wester ze zo over. Maar een blik in de eerste herdruk van De Spaanse tragedie, nu zonder sch want in 1946 verschenen, leert dat dat maar gedeeltelijk waar is. Last schrijft daar Guadalajara, zoals het hoort, maar ook, zoals het niet hoort, Getafé én Gétafe. Wester lijkt geheel op eigen kracht fout te spellen, want de naam van de linkse leider Largo Caballero, die niet in De Spaanse tragedie (1946) voorkomt, schrijft ze als Largo Cabalero. Mocht u Francisco Largo Cabal(l)ero overigens in het register van de biografie willen opzoeken om te kijken of ik gelijk heb, moet u onder de C kijken, en als u in dat register zijn politieke tegenstander José Antonio Primo de Rivera zoekt, die twee regels na Largo C. ter sprake komt, dan zal dat vergeefse moeite zijn.

Op pagina 245 van de biografie dan. We zitten nog steeds in Spanje, maar omdat daar tijdens de Burgeroorlog veel buitenlanders zaten, kun je ook met niet-Spaanse zaken de fout in gaan. Wester citeert een intern rapport van de Nederlandse communistische partij over Jef Last met daarin de vermelding dat deze in 1937 een uitnodiging van de Noorse schrijver Nordahl had ontvangen voor een propagandareis naar Noorwegen en Zweden. Het register houdt het erop dat deze Nordahl Gunnar met zijn voornaam heette, maar ik vind in de wereld die Google heet alleen een voetballer met die naam, die bovendien een Zweed was. De bedoelde schrijver heette, dat meende ik ook al te weten voordat ik het opzocht, Grieg van achteren, Nordahl van voren, en hij was een communist. Tja. En het is allemaal zo gemakkelijk te achterhalen, gewoon een beetje googelen. En de goede deskundigen raadplegen. En kritisch zijn op alles wat je leest en hoort. Bij goede vertalers hangt een spreuk boven de werkplek: ik moet opzoeken wat ik eigenlijk al weet. Ervaren vertalers weten dat dat opzoeken allerlei gevolgen kan hebben: de bevestiging dat je inderdaad al wist wat je na het opzoeken vindt, maar ook, heel vaak, de constatering dat dat wat je vindt toch anders zit of een beetje gecompliceerder is dan je dacht en dat je daar je voordeel mee kunt doen. Zoals het maken van een goede vertaling. Bedrijvers van wetenschap en alles wat daar een beetje op lijkt doen er ook goed aan zo’n adagium ergens zichtbaar op te hangen, ook al is het niet op tegeltjeswijsheden.nl te vinden.

Verdacht

Ik kijk even een paar jaar vooruit, naar de Duitse bezetting. Schrijvers en publiceren tussen 1940 en 1945 is niet gemakkelijk. Dat onderwerp is altijd gecompliceerd: tot hoe lang ging een fatsoenlijk mens door met publiceren, bij welke uitgeverij publiceerde je, sloot je je aan bij de Kultuurkamer, enzovoort. Ik zal het hier niet hebben over hoe dat bij Last zat, maar meer over wat zijn biografe daarover zoal vertelt. Wester schrijft bijvoorbeeld dit (op p. 337): ‘Jef was nog steeds uit handen van de Duitsers gebleven, maar hij speelde wel een levensgevaarlijk spel met al die “legale” uitgaven bij de Arbeiderspers en met zijn clandestiene uitgaven bij de Bayard Pers en de De Driehoek.’ Het probleem bij deze zin: ‘al die’ – precies twee – boeken van Last die na het begin van de bezetting bij De Arbeiderspers waren verschenen, waren niet ‘legaal’, maar gewoon legaal verschenen, en de twee vertalingen die Last bij De Driehoek had gepubliceerd waren niet ‘clandestien’. Clandestiene boeken zijn goed gedocumenteerd (de telling gaat tot boven de duizend) in het standaardwerk Het vrije boek in onvrije tijd van Dirk de Jong uit 1958. De uitgaven van de Bayard Pers zijn daarin opgenomen, die van De Driehoek niet.

Een paar regels verder: ‘Ook verscheen [Lasts] autobiografische roman Van een jongen die man werd bij De Nederlandsche Uitgeverij in Baarn. Eén bron noemt het een ‘exiluitgeverij’ maar het boek verscheen als “nummer 60 van de serie Het Nederlandsche Boekengilde”, wat weer verdacht klinkt. Het is al met al toch een uiterst schimmige bedoening met die uitgaven. Er wringt iets, iets waar ik maar ik maar niet de vinger op weet te leggen.’ Er wringt inderdaad een hele hoop, bijvoorbeeld het idee van de biografe dat ‘Het Nederlandsche Boekengilde’ – of gaat het om de -sche of misschien wel het getal 60? – verdacht klinkt en dus wel fout moet zijn. Het was verstandiger geweest het spoor van ‘Eén bron’ – was het een mens, was het een boek? Voetnoot ontbreekt – te volgen en, bijvoorbeeld, een boekhistoricus om informatie te vragen, die had dan kunnen vertellen dat er in 1999 een boek van Peter Manasse is verschenen met de titel Boekenvrienden Solidariteit. Turbulente jaren van een exiluitgeverij (Den Haag: Biblion). Daarin valt te lezen wat Het Nederlandsche Boekengilde en De Nederlandsche Uitgeverij te maken hebben met de uitgeverij De Boekenvrienden Solidariteit die werd opgericht door de uitgeweken Duitser Heinz Kohn. Het raadplegen van dit boek had dan ook nog een publicatie van Last opgeleverd, die nu nog in de bibliografie ontbreekt.

A propos bibliografie. Deze biografie bevat 16 pagina’s waarover ik geen kwaad woord wil zeggen, namelijk de bladzijden 535 tot en met 550. Daar staat een bibliografie van het werk van Jef Last die Marlies Hoff heeft samengesteld. Dat is het werk van een kundige bibliografe, specialistenwerk dat helaas aan Wester niet besteed was, want zij doet in haar voetnoten haar eigen ding, als ze al een ding doet. Als de uitgeverij Marlies Hoff had gevraagd de bibliografische verwijzingen in het manuscript van de biografie op één lijn te brengen met de bibliografie, had dat tot het inzicht kunnen leiden het een en ander mis was met die verwijzingen. Maar misschien is dat wel gebeurd, maar was de tijd en het geld op. Want het kan in de papieren lopen, zo’n revisie. Vraag maar aan De Bezige Bij wat de eindredactie van de Hermans-biografie van Willem Otterspeer heeft gekost.

Maar dit terzijde. Ik blijf nog even bij de Duitse bezetting. Op p. 341 schrijft Wester over twee kinderboeken waarvoor Last tijdens de bezetting de tekst schreef. Dat gaat als volgt: ‘Pas in 2019 werd in de schitterend geïllustreerde biografie over Galinka Ehrenfest onthuld dat Last tijdens de oorlog twee kinderboeken in de reeks “El Pintor’s reizen”. Matsa Boemi op de Tafelberg en Wat Hassan zag geschreven had.’ Bij de naam van Ehrenfest, die samen met haar man Jaap Kloot de boeken illustreerde, staat een voetnoot met – uiteraard incomplete – gegevens over het boek van Linda Horn. Het probleem bij deze zinnen: dat Last deze boekjes had geschreven was al veel eerder bekend. Kijk maar op de door Wester veel geraadpleegde website jeflast.nl, waar de maker ervan, Robert Gillesse, een ‘Resultatenlijst Nederlandse Centrale Catalogus (NCC)’ publiceerde, gedateerd 16 januari 2005, waarop deze twee boeken vermeld staan met Last als auteur.

Een geluk bij dit ongeluk is dat Rudi Wester overal in het boek mooie zinnen van anderen paraat heeft. Zoals het citaat dat als motto voor het hele boek moet dienen: ‘Vergeefs proberen we het karakter van een mens te beschrijven; beter is het om zijn handelingen en daden weer te geven, dan zullen we een beeld krijgen van zijn karakter.’ Dat schreef Goethe in zijn Farbenlehre, staat erbij. Maar Goethe schreef in het Duits, dus moet het een vertaling zijn. Maar van wie? Er is, volgens mij, één Nederlandse vertaling, maar daar komt dit citaat niet uit. Waar dan wel uit? Google Books helpt: uit het uit het door Wil Hansen vertaalde boek Het tijdperk van de tovenaars. Het grote decennium van de filosofie, 1919-1929 van Wolfram Eilenberger, in 2018 verschenen bij De Bezige Bij. Met Jef Last heeft het allemaal geen ene moer te maken, en dat geldt eigenlijk voor deze hele zogenaamde Jef Last-biografie.

De volgende keer ga ik echt afronden.