Leuke klussen (aflevering 1)

In de tweede helft van de jaren 1990 kreeg ik een leuke klus op het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam. Mijn taak was het om biografische en bibliografische gegevens te zoeken over de Duitse econoom August Sartorius von Waltershausen (1852-1938), een conservatieve wetenschapper die in de jaren 1880 een reis door de Verenigde Staten had gemaakt en daar de arbeidersbeweging had bestudeerd. Hij schreef er verhelderende artikelen over in Duitse wetenschappelijke tijdschriften, en die verdienden een uitgave in het Engels, vonden een paar deskundigen: de Amerikaanse Yale-coryfee David Montgomery (1927-2011) en Marcel van der Linden, een van mijn vele bazen op het IISG.

Over Sartorius von Waltershausen was niet al te veel biografisch materiaal voorhanden. Necrologieën bijvoorbeeld ontbraken, want hij was bij zijn overlijden in 1938 ten eerste al deels vergeten en hij had zich bovendien, na aanvankelijke sympathieën, van het nationaalsocialisme afgekeerd. Ik moest dus op zoek, op de traditionele manier – het internet was moeilijk te gebruiken want het bestond nog niet. Ik ging aan de slag in de relevante tijdschriften waarin Sartorius zeker of eventueel had gepubliceerd, ik raadpleegde bibliografieën en catalogi in binnen- en buitenland, die laatste gewoon door brieven (en een enkele prille e-mail) te schrijven en te vragen wat ze zoal hadden. Dat leverde een mooie lijst op, die in gedrukte vorm twaalf pagina’s zou omvatten. Wat zou een digitale zoektocht nu aan extra titels opleveren? Ik ga het niet uitproberen.

Er bleek ook een archief-Sartorius von Waltershausen te bestaan, en wel een familiecollectie rond de zoon van de econoom, Hermann (1882-1954), een componist, dirigent en muziekwetenschapper die zich Hermann Wolfgang von Waltershausen noemde. Hij had een voor zijn beroep verrassende handicap: hij miste al sinds zijn kinderjaren vanwege een ziekte een arm en een been, allebei aan de rechterkant. Het aan hem gewijde Wikipedia-lemma meldt dat hij ‘sich mit der linken Hand eine Klaviertechnik [erarbeitete], die es ihm unter Zuhilfenahme des Pedals ermöglichte, das Fehlen der rechten Hand nahezu auszugleichen.’ Knap. Het Waltershausen-archief werd bewaard in het door de componist zelf opgerichte Waltershausen-Seminar in München en Marcel van der Linden en ik konden het daar gaan raadplegen. We mochten het relevante materiaal zelfs meenemen naar ons hotel om het daar te bestuderen. Een van de belangrijke ontdekkingen in dat archief was een dik manuscript van Sartorius von Waltershausen met aantekeningen over zijn Amerikaanse reis. Het probleem was alleen: het manuscript hield midden in een zin op. Waar de rest was, was niet bekend.

Na München reisde ik alleen door, naar Tübingen, waar een nazaat van Sartorius woonde. Er kwamen allerlei leuke archiefstukken op tafel, en tot mijn grote verrassing ook de andere helft van het Münchense verslag van de Amerikaanse reis. Blijkbaar had er ooit een verdeling in familiekring plaatsgevonden. De twee helften zouden later in microfilmvorm worden herenigd en voor de wetenschap beschikbaar komen.

En er kwam dus een boek. Het verscheen – in 1998 – niet zo maar ergens, maar bij de eerbiedwaardige, want in 1534 opgerichte Cambridge University Press. Ik heb geen idee of het boek goede recensies kreeg, want ik vertrok niet al te lang na 1998 bij het IISG en daar gooiden ze mijn contactgegevens in de prullenbak. Ik kreeg er dan ook geen melding van dat het Sartorius-boek in 2006 werd herdrukt. D.w.z.: er werd een print-on-demand-versie in paperbackvorm van gemaakt. Dat die herdruk ooit was gemaakt ontdekte ik bij toeval een paar weken geleden. En toen heb ik dat boek dus maar besteld, zestien jaar na dato.