Magna cum laude

De afgelopen weken heb ik me druk gemaakt over andermans promotie en het creatief omgaan met een promotiereglement. Maar hoe ging het eigenlijk bij mijn eigen promotie, dezer dagen 19 jaar geleden? Gelukkig heb ik een archief om mijn geheugen te assisteren.

Ik ben in december 1998 in Duitsland gepromoveerd, en daar ging en gaat dat allemaal anders dan in Nederland. De aanloop naar mijn proefschrift was lang, en dat had er mee te maken dat ik geen universitair einddiploma had. Maar aan de jonge, in 1971 opgerichte en progressieve Universität Bremen kon je ook promoveren zonder zo’n diploma, als je maar een goed plan had en al iets van publicaties en werkervaring kon laten zien. Dat was bij mij het geval met mijn hands-on-opleiding tot historicus en bijbehorende activiteiten en publicaties op het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam. In 1988 vonden enkele historici in Bremen, waar ik namens mijn instituut in het raadhuis aldaar een tentoonstelling over de Oostenrijks-Duitse socialist Karl Kautsky inrichtte, na het aanhoren van mijn academische loopbaan dat ik maar aan hun universiteit moest promoveren. Het jaar daarna begon de trein te lopen: in augustus 1989 was de eerste stap die vanuit Bremen werd gezet het toezenden van een promotiereglement. Het duurde vervolgens weer ruim twee jaar, tot eind 1991, voor er concreet werd gewerkt aan een voorstel voor een dissertatie, dat uiteindelijk in juni werd geaccepteerd. Het lijkt alsof het veel moeite kostte om het voorstel goedgekeurd te krijgen, maar dat viel mee. Ik had een baan en andere werkzaamheden, een jonge zoon, etc.: het moest allemaal tussendoor. Bovendien: het voorstel was alleen bedoeld om de ‘Zulassung zur Promotion’ te bereiken. Het thema mocht daarna best veranderen. En dat gebeurde ook.

 

Baan en andere bezigheden zorgden ervoor dat ik in de jaren daarna geen tijd kon vrijmaken voor het uitgebreide archiefonderzoek dat nodig was voor het voorgenomen proefschrift, en daarom werd er, in overleg met Bremen en het IISG, naar een andere oplossing gezocht. Nadat in 1997 mijn boek Was ik maar weer in Bommel’. Karl Marx en zijn Nederlandse verwanten. Een familiegeschiedenis in documenten was verschenen, kwam die oplossing er. Ik maakte, gedeeltelijk in werktijd, van mijn Nederlandse publieksboek een Duitse wetenschappelijke editie met een inleiding, annotatie, verantwoording en alles wat daar verder bij hoort, en daarop promoveerde ik in december 1998, met het judicium magna cum laude. (‘Zoals je in sommige landen nog hotels hebt met 12 sterren,’ grapte een Leidse professor jaren later op de moppenpagina van het ooit eerbiedwaardige periodiek De Gids, maar het is toch nog altijd een streepje hoger dan het judicium van de professor zelf.) Mijn promotoren in Bremen waren Hans-Joseph Steinberg van de Universität Bremen en Marcel van der Linden van het IISG. Op de dag dat het besluit viel dat ik op de Nederlandse familierelaties van Marx zou promoveren, belde toevallig het Karl-Marx-Haus in Trier op, en toen ze daar van de plannen hoorden, had ik ook al meteen een uitgever. Formeel in 1999 (dat had te maken met subsidies) maar feitelijk begin 2000 (van het proefschrift moest eerst nog een boek worden gemaakt) verscheen Karl Marx und seine niederländischen Verwandten. Eine kommentierte Quellenedition bij de uitgeverij van het Karl-Marx-Haus.

Wat er gebeurt als je promotiereglementen serieus neemt, merkte ik kort voordat ik mijn proefschrift zou verdedigen. Het ‘Kolloquium’, zoals in Bremen het examen heet dat tot de promotie moet leiden, zou op 4 november 1998 op 3 uur ’s middags plaatsvinden, maar op 3 november, even na 2 uur, kwam er een fax uit Bremen binnen: de promotie moest worden uitgesteld. Mijn Bremense promotor was een handtekening vergeten of iets dergelijks – ik kan nergens een precieze reden vinden. In de fax stond ook al dat de nieuwe datum tussen 7 en 11 december zou zijn. Het werd 10 december, nu om 14.00 uur, en het bescheiden clubje familieleden, vrienden en collega’s maakte opnieuw plannen voor een dagtocht naar de Hanzestad (promoties zijn in Duitsland – uiteraard – openbaar, maar het is niet gebruikelijk dat er publiek is). Nu ging het reisje wel door. Het voordeel was dat we eerst nog even naar de Kerstmarkt konden, in de sneeuw.

Ik promoveerde, mijn boek verscheen, en een deel van de documenten kwam later in de Marx-Engels-Gesamtausgabe terecht. De – in veel gevallen nieuwe – gegevens over de Nederlandse familieleden van Marx die mijn boek bevatte werden soms overgenomen in andere boeken over Marx, maar vaak ook niet – daarover ga ik het nog eens hebben in het komende Marx-jaar 2018.

met Hans-Joseph Steinberg (overleden in 2003)