Slecht geschreven [2011]

Er zijn nog steeds Nederlanders die van Duitsers van nu de fiets van hun grootvader terug willen. In een ik-verhaaltje op de Achterpagina van NRC Handelsblad hoort een lezer of lezeres (ik heb het artikeltje even niet bij de hand) hoe de ene Duitser tegen de andere het woord ‘Mensch’ zegt. En ja hoor: de gedachten gaan meteen terug naar de bezetting, toen hij of zij ook een keer de ene Duitser tegen de andere dat woord hoorde bezigen. De moraal van het verhaal, zo lijkt het: Duitsers kunnen maar beter hun mond houden.

In de VPRO-gids gaat Maarten van Bracht nog een stapje verder. Hij kondigt, in een bijdrage met de titel ‘Slecht geschreven’, een televisiedocumentaire over Hitlers geschrift Mein Kampf aan. Zijn artikeltje is helemaal gezet in de Fraktur-drukletter, en omdat de VPRO-gids nooit artikelen over Duitse thema’s in deze letter zet, zal dat betekenen dat Van Bracht denkt dat de Fraktur iets met nationaalsocialisme te maken heeft. Maar dat is niet zo – integendeel.

Gotisch, dat is de benaming de meestal wordt gebruikt voor de Frakturletter. Historisch gezien zijn er nog meer gotische lettertypes, die vanaf het begin van de zestiende eeuw in heel Europa als drukletter werden gebruikt – niet alleen in Duitsland dus. In Duitsland bleef de letter het langst in zwang, hoewel ook daar al eind negentiende eeuw het Latijnse schrift steeds meer werd gebruikt. In 1932 werd nog slechts vijf procent van het Duitse drukwerk in Fraktur geproduceerd. Na 1933 kwam er een opleving omdat sommige hooggeplaatste nazi’s vonden dat gotische letters beter bij de Duitse volksaard pasten.

Maar Hitler zelf vond dat nou juist niet. Begin 1934 verklaarde hij dat de ‘vermeintliche gotische Verinnerlichung [schlecht passt] in das Zeitalter von Stahl und Eisen, Glas und Beton, von Frauenschönheit und Männerkraft, von hochgehobenem Haupt und trotzigem Sinn […]. Unsere Sprache wird in hundert Jahren die europäische Sprache sein. Die Länder des Ostens, des Nordens wie des Westens werden, um sich mit uns verständigen zu können, unsere Sprache lernen. Die Voraussetzung dafür: An die Stelle der gotisch genannten Schrift tritt die Schrift, welche wir bisher die lateinische nannten […].’ Het aandeel Frakturdrukwerk werd steeds kleiner, en in 1941 werd het gebruik van de letter zelfs verboden: de Fraktur werd tot ‘Jodenletter’ verklaard, met de argumentatie dat na de invoering van de boekdrukkunst vooral Joden drukkerijen hadden overgenomen. Maar dat was historisch gezien niet waar.

Het verbod op het gebruik van de Fraktur werd later in 1941 gevolgd door een verbod van het Kurrentschrift, de Duitse schrijfletter die sinds eeuwen in gebruik was, en ook het gebruik van de gestandaardiseerde variant daarvan, het Sütterlinschrift, was niet meer toegestaan. Deze gestandaardiseerde variant was ontwikkeld door de pedagoog Ludwig Sütterlin (1865-1917). Dat deze van Joodse afkomst was, was een bijkomend argument.

Van Bracht – het artikeltje ondertekent hij, in Fraktur natuurlijk, ter verhoging van de jolijt met ‘M. von Bracht’ – had wat ik hierboven opschreef allemaal op internet kunnen vinden. Maar het is natuurlijk veel leuker om je onderbuikgevoelens te volgen en alles wat Duits is of lijkt voor nazistisch uit te maken. Geert Wilders met nationaalsocialisme in verbinding brengen is uit den boze, maar een onschuldige letter: geen probleem.

Dit artikel werd eerder, op 8 november 2011, gepubliceerd op www.textualscholarship.nl. Op 11 april 2014 plaatste Maarten van Bracht deze reactie onder het stuk: ‘Gewraakt artikel is buiten mijn weten in Fraktur opgemaakt. De eindredactie heeft er buiten mijn weten “M. von Bracht” onder gezet. Ik denk niet dat de Fraktur iets met nazisme te maken heeft. Gielkens denkt dat ik dat denk. Gielkens denkt ook dat ik denk dat “het natuurlijk veel leuker” is “om je onderbuikgevoelens te volgen en alles wat Duits is of lijkt voor nazistisch uit te maken”. Dat denk ik niet en dat doe ik niet. Deze veronderstelling van Gielkens is kwalijk want op niets gebaseerd en ongepast voor een wetenschapper die – zeer terecht – melding heeft gemaakt van de vele onjuistheden in de Hermansbiografie van Otterspeer. / Het zou Gielkens c.q. het Huygens Instituut sieren zijn artikeltje “Slecht geschreven” van de site te (laten) verwijderen. / Met vriendelijke groet, Maarten van Bracht’.